درحالی‌که قاری صلاح‌الدین ایوبی، نامدارترین فرمانده نظامی طالبان از قوم ازبک، در زادگاهش فاریاب در انزوا و ترس زندگی می‌کند، نظام‌الدین قیصاری، فرمانده نظامی دولت جمهوری و از چهره‌های مشهور ضد طالبان در دولت اشرف غنی، تحت حمایت اداره استخبارات (اطلاعات) طالبان در کابل سرگرم برنامه‌ریزی برای جلوگیری از مقاومت مسلحانه ازبک‌ها علیه طالبان است.

صلاح‌الدین و نظام‌الدین هردو از قوم ازبک و از استان فاریاب در شمال افغانستان‌اند. در چند استان شمال افغانستان ازجمله در فاریاب، ازبک‌ها بیشترین جمعیت را نسبت به بقیه اقوام دارند. حاکمیت استان‌های با اکثریت ازبک، در طول سالیان متمادی متعلق به ازبک‌ها بوده است، اما در یک‌سال گذشته، امارت طالبان چهره‌های قدرتمند ازبک مانند قاری صلاح‌الدین را منزوی و طرد کرد یا مانند مخدوم عالم ربانی (فرمانده پلیس در غزنی) به تبعید خودخواسته وادار کرد.

این دو فرمانده طالبان که در سال‌های جنگ این گروه با دولت‌های پیشین افغانستان، سرلشکر جنگجویان طالبان در فاریاب بودند، پس از ۱۵ اوت ۲۰۲۱، بیش از هر چیزی خواستار سمت استانداری، فرماندهی پلیس یا فرماندهی ارتش طالبان در شمال بودند؛ مسندهایی که می‌توانست آنان را به چهره‌های قدرتمند و مهارناپذیر برای طالبان پشتون تبدیل کند.

در بیش از یک‌سال سلطه طالبان بر افغانستان، چهره‌هایی که در میان ازبک‌ها برای طالبان «خطرآفرین» عنوان شدند، هرگز به مسندهای مهم گمارده نشدند. این افراد ازجمله قاری صلاح‌الدین، یا در استان‌های تحت نفوذ شبکه حقانی و جناح قندهار در مسندهای کوچک سرگرم شدند، یا در کابل و فاریاب در انزوا به‌سر می‌برند.

بازداشت مخدوم عالم در دی‌ماه سال گذشته و بروز اعتراض‌های مسلحانه طالبان ازبک، این زنگ خطر را به صدا درآورد که اگر چهره‌های خطرآفرین ازبک مهار نشوند، بقای حاکمیت انحصاری طالبان دست‌کم در شمال افغانستان و در استان‌های ازبک‌نشین دوام نمی‌آورد.

رهبری طالبان که یک ساختار کاملا پشتون است، از ابتدای شکل‌گیری شعار «از بین بردن جزیره‌های قدرت» را سر داده است. منظور طالبان پشتون از جزیره‌های قدرت، فرماندهان قدرتمند محلی ازبک، تاجیک و هزاره در شمال و برخی دیگر از استان‌های افغانستان است که سال‌‎ها مناطقشان را به‌صورت خودمختار اداره کرده‌اند و به اداره مرکزی در کابل پاسخگو نبودند.

این جزیره‌ها حاصل عملکرد دولت‌های افغانستان در بیش از ۴۰ سال گذشته است. حاکمان افغانستان همواره یک خطر را با ایجاد خطر دیگری دفع کرده‌اند، از دکتر نجیب‌الله تا حامد کرزی و اشرف غنی، از این روش برای ایجاد ثبات موقت و تامین منافع کوتاه‌مدت حاکمیتشان استفاده کرده‌اند.

نظام‌الدین قیصاری حاصل همین روش دولت اشرف غنی است. او در سال ۲۰۱۰ در شهرستان قیصار استان فاریاب صرافی داشت. زمانی که زادگاهش مورد تهاجم قرار گرفت و طالبان به سمت مراکز شهرستان‌ها پیشروی کردند، او اسلحه برداشت و بستگانش را علیه طالبان بسیج کرد.

نظام‌الدین قیصاری به سرعت به یکی از فرماندهان قدرتمند ضد طالبان در فاریاب تبدیل شد و کمک‌هایی از مارشال عبدالرشید دوستم، رهبر حزب جنبش ملی افغانستان دریافت کرد. بعدها قیصاری خودش را «نماینده ویژه مارشال دوستم در فاریاب» می‌خواند و از بیشتر تجارت‌های محلی در فاریاب، اخاذی می‌کرد.

قیصاری تا ژوئن ۲۰۱۸ که در فاریاب به دست نیروهای امنیتی دولت وقت افغانستان بازداشت و به کابل منتقل شد، مدعی بود که بیش از هزار مرد مسلح در اختیار دارد و اگر نیاز شود تا پنج هزار نفر را در فاریاب بسیج می‌کند.

نظام‌الدین قیصاری از ۲۰۱۳ که در قیصار قدرت محلی را در اختیار گرفت، به حاکم بلامنازعه آن شهرستان تبدیل شد. او به سرعت قدرتش را به شهر میمنه، مرکز فاریاب گسترش داد و تا ۲۰۱۸ که بازداشت شد، خودش را مرد شماره یک فاریاب می‌خواند. قیصاری در سرکوب طالبان موفق عمل می‌کرد، اما بیشترین سرگرمی‌اش اخاذی از بازرگانان، خرید خانه، تضعیف رقبای محلی و سرکوب فرماندهان تاجیک‌تبار فاریاب بود.

هرچند طالبان با منزوی کردن فرماندهان قدرتمندی همچون قاری صلاح‌الدین و مخدوم عالم ربانی تلاش کردند زمینه‌های شکل‌گیری جزایر قدرت را در استان‌های ازبک‌نشین از بین ببرند، اما برای کنترل اوضاع در درازمدت برنامه‌ای ندارند که به بقای حاکمیت طالبان منجر شود.

اداره استخبارات (اطلاعات) طالبان از قدرت‌گیری قاری صلاح‌الدین ایوبی که سال‌ها برای این گروه جنگید، جلوگیری کرد و نظام‌الدین قیصاری، دشمن دیرینه خود را از ایران به کابل دعوت کرد تا از شهرت او برای مدیریت ازبک‌ها استفاده کند. قیصاری در ماه ژوئن سال جاری به دعوت طالبان و با میانجی‌گری سپاه پاسداران ایران، از تهران به کابل بازگشت و در این مدت تحت نظارت اداره اطلاعات طالبان در یک خانه مجلل زندگی می‌کند. ماموریت او دعوت از دیگر چهره‌های سیاسی ازبک برای بازگشت به کابل و بیعت با طالبان است. او هرچند خودش را زمانی «فرزند معنوی مارشال دوستم» خطاب کرده بود، اما اکنون پرچم مخالفت با دوستم را در دست دارد. طالبان هم تلاش می‌کنند با استفاده از نفوذ قیصاری، مانع ظهور مقاومت مسلحانه ازبک‌ها شوند.

طالبان هزینه‌های خانواده و محل اقامت قیصاری را در کابل تامین می‌کنند و در ازای آن از او می‌خواهد برای کنترل ازبک‌ها فعالیت کند. سید شمس‌الدین سادات و رحمت‌الله ترکستانی، از دیگر چهره‌های ازبک‌تبار نیز با همین شرایط از ایران و ترکیه به کابل بازگشتند و اکنون تحت نظارت و حمایت طالبان در افغانستان زندگی می‌کنند.

از سوی دیگر، با منزوی شدن چهره‌هایی مانند قاری صلاح‌الدین، فضا برای قیصاری که در ایران به اتهام جعل اسناد بازداشت و تحقیر شده بود و به سختی زندگی‌اش را می‌گذراند باز شده است.

با این حال، به نظر می‌رسد جابه‌جایی نظام‌الدین با صلاح‌الدین ممکن است در کوتاه‌مدت به نفع سلطه طالبان بر ازبک‌ها باشد، اما در درازمدت می‌تواند چالش بزرگتری را برای این گروه ایجاد کند. قاری صلاح‌الدین و مخدوم عالم دست‌کم دانش‌آموخته مدرسه‌های طالبان‌اند و مانند بقیه رهبران این گروه، به حاکمیت ناب اسلامی اعتقاد دارند، اما نظام‌الدین قیصاری پیرو هیچ عقیده‌ای نیست و ممکن است با اندک‌ترین امتیاز، سنگرش را بفروشد.